ناصر خسرو

ناصر خسرو (۳۹۴ - ۴۸۱ ه.ق) از شاعران بزرگ فارسی زبان، حکیم و جهانگرد ایرانی و از مبلغان مذهب اسماعیلی بود. وی بر اغلب علوم عقلی و نقلی زمان خود از قبیل فلسفهٔ یونانی و حساب و طب و موسیقی و نجوم و فلسفه و کلام تبحر داشت و در اشعار خویش به کرات از احاطه داشتن خود بر این علوم تأکید کرده‌است. ناصر خسرو به همراه حافظ و رودکی جزء سه شاعری است که کل قرآن را از برداشته‌است. وی در آثار خویش، از آیات قرآن برای اثبات عقاید خودش استفاده کرده‌است.

زندگینامه

ابومعین ناصر بن خسرو بن حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصر خسرو، در ۹ ذیقعده ۳۹۴ قمری (۳ سپتامبر ۱۰۰۴ میلادی، ۱۲ شهریور ۳۸۳ خورشیدی) در روستای قبادیان در بلخ در خانوادهٔ ثروتمندی که ظاهراً به امور دولتی و دیوانی اشتغال داشتند چشم به جهان گشود.

بگذشت ز هجرت پس سیصد نود و چار

بنهاد مرا مادر بر مرکز اغبر

(اغبر = غبارآلود، مرکز اغبر = کره زمین)

در آن زمان پنج سال از آغاز سلطنت سلطان محمود غزنوی می گذشت. ناصر خسرو در دوران کودکی با حوادث گوناگون روبرو گشت و برای یک زندگی پرحادثه آماده شد: از جمله جنگهای طولانی سلطان محمود و خشکسالی بی سابقه در خراسان که به محصولات کشاورزان صدمات فراوان زد و نیز شیوع بیماری وبا در این خطه که جان عدهٔ زیادی از مردم را گرفت.

ناصر خسرو از ابتدای جوانی به تحصیل علوم متداول زمان پرداخت و قرآن را از بر کرد. در دربار پادشاهان و امیران از جمله سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوی به عنوان مردی ادیب و فاضل به کار دبیری اشتغال ورزید و بعد از شکست غزنویان از سلجوقیان، ناصر خسرو به مرو و به دربار سلیمان چغری بیک، برادر طغرل سلجوقی رفت و در آنجا نیز با عزت و اکرام به حرفه دبیری خود ادامه داد و به دلیل اقامت طولانی در این شهر به ناصرخسرو مروزی شهرت یافت.

نمونه اشعار

نکوهش مکن چرخ نیلوفری‌را		برون کن ز سر باد و خیره‌سری را
بری دان از افعال چرخ برین را		نشاید ز دانا نکوهش بری را
چو تو خودکنی اختر خویش را بد		مدار از فلک چشم نیک‌اختری را
به چهره شدن چون پری کی توانی		به افعال ماننده شو مر پری را
درخت ترنج از بر و برگ رنگین		حکایت کند کله قیصری را
سپیدار مانده‌ست بی‌هیچ چیزی		ازیرا که بگزیده او کم‌بری را
درخت تو گر بار دانش بگیرد		به‌زیر آوری چرخ نیلوفری را
نگر نشمری ای برادر گزافه		به دانش دبیری و نه شاعری را
تورا خط قید علوم است و خاطر		چو زنجیر مر مرکب لشگری را
اگر شاعری را تو پیشه گرفتی		یکی نیز بگزیده خنیاگری را
تو برپایی آنجا که مطرب نشیند		سزد گر ببری زبان جری را
به علم به گوهر کنی مدحت آن‌را		که مایه‌ست مر جهل و بدگوهری را
پسند است با زهد عمار و بوذر		کند مدح محمود مر عنصری را
من آنم که در پای خوکان نریزم		مر این قیمتی دُر لفظ دری را